Ga direct naar de inhoud Ga direct naar de footer
Logo onderdeel van de Rijksoverheid - Naar de homepagina van AMLC

Commodities en witwassen: de graansector

Publicatiedatum 28-02-2023, 11:44 | Fenomeenbeschrijving, Verdiepende artikelen

Noortje Boere, senior AML specialist bij het AMLC

De afgelopen maanden is de graansector veelvuldig in het nieuws gekomen door de oorlog in Oekraïne en de gevolgen daarvan voor de graanprijs. Nederland importeert flink wat graan uit Oost-Europa. Daarnaast zijn commodities kwetsbaar voor witwassen (FATF, 2020; OESO, 2019). Deze drie factoren leiden tot de vraag: wat zijn witwasrisico’s in de graansector?

Dit artikel behelst een aantal onderwerpen, zoals commodities, (trade based) money laundering en third party payments, waarover zeer uitgebreid is geschreven. Het doel van dit artikel is niet om deze onderwerpen uitputtend te behandelen, maar om de materie met een witwasbril te bekijken en tot een verkennende uiteenzetting te komen wat eventuele risico’s van witwassen zijn. De gedachte is dat deze uiteenzetting poortwachters en andere partijen een aanzet tot nadenken geeft. Een laatste opmerking vooraf is dat met dit artikel uitdrukkelijk niet wordt gesteld dat de graansector zich in welke mate dan ook schuldig maakt aan witwassen. Doel is om aan te zetten tot nadenken, niet tot het wijzen met een vinger.

Graan

Wat is graan nu precies? Graan is de verzamelnaam voor de zaden van grassen (Voedingscentrum, z.d.). Rijst, tarwe, mais, gerst en rogge zijn voorbeelden van granen. Van granen worden diverse graanproducten gemaakt zoals meel, brood, ontbijtgranen, couscous en pasta. 

Landen die volgens de Food and Agricultural Organization (hierna: ‘FAO’)(z.d.) van de Verenigde Naties veel graan produceren zijn China, India, Rusland, Verenigde Staten, Frankrijk, Canada, Duitsland, Pakistan, Australië en Oekraïne. Nederlands graan speelt in de graanhandel wereldwijd geen grote rol. Het maakt nog niet één procent uit van de Europese markt en wordt vooral gebruikt voor veevoer. Veel van onze graanproducten worden dus geïmporteerd. Dankzij de ligging en de faciliteiten van de Rotterdamse en Amsterdamse havens en die van Vlissingen én de uitstekende aansluiting op het achterland is Nederland een handelsland en speelt het al decennia een belangrijke rol in de graanhandel (Comité van Graanhandelaren, 2022).

Graanhandel

Om een beeld te vormen van eventuele witwasmogelijkheden, is enig begrip van de graanhandel onontbeerlijk. Stel, een boer in Oekraïne verbouwt graan. Een (tussen)handelaar koopt het graan van deze boer. Deze (tussen)handelaar koopt vaak bij verschillende boeren in en onderhandelt (vaak gewoon via de telefoon) een prijs met een geïnteresseerde importeur. Dit gaat eigenlijk altijd over levering op termijn. Om risico’s omtrent tussentijdse schommelingen van de prijs af te dekken, kunnen de handelaren hun risico’s via een termijnmarkt afdekken. Het voert voor nu te ver om hier op in te gaan.

De levering wordt vervolgens veelal door een expediteur (al dan niet ingehuurd door de handelaar) afgehandeld. De expediteur regelt het gehele transportproces. Een transporteur neemt het daadwerkelijke transport op zich.

Op de afgesproken locatie zal de importeur daar zijn goederen ophalen (al dan niet via een overslagplaats).

Witwasmogelijkheden

Graan is een commodity. Een commodity is een vrij verhandelbaar ongespecialiseerd bulkgoed, veelal een vervangbaar goed zoals grondstoffen en agrarische producten. Commodities kunnen misbruikt worden om illegaal geld wit te wassen (Gilmour, 2016; FATF, 2020; OESO, 2019). Het verbergen van de illegale herkomst kan bijvoorbeeld gebeuren door de waarde over te dragen naar een andere jurisdictie, door het juridische eigendom te wijzigen of door de illegale waarde om te zetten in andere vormen van waarde (Ackermann, 2013; Pieth, 2018). Al deze elementen zijn inherent aan de moderne commodity handel (Mühlemann & Mbiyavanga, 2018). Met name de complexe handelsstructuren waarbij complexe bedrijfsstructuren betrokken zijn, maken het moeilijk om de werkelijke economische eigendom op te sporen en te identificeren en om de herkomst van de illegale waarde op te sporen (Pieth 2016; OECD 2016).

Trade based money laundering

Commodities worden vooral in verband gebracht met trade based money laundering (TBML). TBML is een verzamelterm voor verschillende technieken om geld wit te wassen via de internationale handel (AMLC, 2018). Opbrengsten van misdrijven moeten vaak worden verplaatst naar een ander land, een criminele vordering moet vereffend worden of het geld moet terugkomen bij de crimineel. Dit zijn redenen voor criminelen om vermogen te verplaatsen via de internationale handel. De internationale handel heeft kenmerken die interessant zijn voor criminelen. De grote volumes, het grensoverschrijdend karakter alsmede het beperkte fysieke toezicht door de douane maakt de internationale handel kwetsbaar voor witwassen (OESO, 2019).

De FATF (2021) spreekt in hun meest recente risico indicatoren document voor TBML veelvuldig over commodities. Indicatoren die zij noemen zijn onder andere inconsistenties tussen contracten, facturen of andere handelsdocumenten, zoals tegenstrijdigheden tussen de naam van de exporterende entiteit en de naam van de ontvanger van de betaling, afwijkende prijzen op facturen en onderliggende contracten; of verschillen tussen de kwantiteit, kwaliteit, volume of waarde van de werkelijke goederen en hun beschrijvingen.

Allerlei soorten goederenstromen kunnen worden misbruikt voor TBML. Hoge waarde, laag volume en andersom. Geliefd zijn goederen waarvan de waarde lastig is vast te stellen en goederen waarvan de waarde fluctueert. Het eerste argument gaat voor graan niet per se op. De termijnmarkt in Chicago is een goede indicator van de prijs en als daarbuiten gehandeld wordt, is de marktprijs ook niet al te ingewikkeld vast te stellen (FAO). Naast de redelijke concrete bepaling van de graanprijs, kan de oplossing mogelijk ook gevonden worden in transfer pricing. Transfer pricing zijn interne verrekenprijzen die voor gelieerde ondernemingen in het leven zijn geroepen om het verschuiven van winst naar een voordelig fiscaal klimaat tegen te gaan. Deze gelieerde ondernemingen worden geacht de prijzen en voorwaarden te hanteren die onafhankelijke derden ook met elkaar zouden afspreken. Transfer pricing heeft een fiscale achtergrond, maar zou eveneens gebruikt kunnen worden om een vermoeden van witwassen te bevestigen. Bij witwassen is er namelijk eveneens vaak sprake van gelieerde partijen die redenen hebben om af te wijken van de legitieme marktprijs.

Toch kan graan wel aantrekkelijk zijn voor TBML, omdat de waarde nog wel eens fluctueert. Zeker de oorlog in Oekraïne heeft geleid tot onzekere prijzen van graan (zie kader). Doordat de waarde dan vlug daalt en stijgt, kunnen er grote verschillen in de waarde van de handelsstromen zitten. Dit is aantrekkelijk als je waarde wilt verplaatsen.

Verschijningsvormen van TBML

De verschijningsvormen van TBML zijn de volgende:

  • Overfacturatie of onderverscheping: door meer te betalen dan de goederen waard zijn of door minder te verschepen dan men doet voorkomen in de administratie, wordt waarde verplaatst van de importeur naar de exporteur.
  • Onderfacturatie of oververscheping: door minder te betalen dan de goederen waard zijn of door meer te verschepen dan men doet voorkomen in de administratie, wordt waarde verplaatst van de exporteur naar de importeur.
  • Meervoudige facturatie: een andere manier om waarde te verplaatsen van de importeur naar de exporteur is door de exporteur meerdere keren een factuur te laten sturen voor dezelfde partij goederen naar de importeur.
  • Geen verscheping van goederen: door in het geheel geen goederenverplaatsing plaats te laten vinden, maar in de valse administratie wel te doen alsof deze plaatsvindt, kan de volledige waarde van de geveinsde partij goederen worden witgewassen. Waarde vloeit hiermee van de importeur naar de exporteur.
  • Onjuiste omschrijving van de goederen: ook een onjuiste omschrijving van goederen kan gemakkelijk een waardeverplaatsing legitimeren. Afhankelijk van de constructie kan waarde zowel naar de importeur als naar de exporteur worden verplaatst.
  • Cash integratie: crimineel verdiend geld wordt direct omgezet in goederen door de aanschaf ervan. Deze goederen kunnen vervolgens geëxporteerd en verkocht worden.

Als we naar de handelsstroom van graan kijken, komen de goederen hierheen en gaat de geldstroom daarheen. Er kan niet erg gesjoemeld worden met de prijs, dus de kans op over- en onderfacturatie lijkt beperkt. De optie van onder- en oververscheping blijft echter staan. Net als het überhaupt niet verschepen van goederen en onjuiste omschrijving van de goederen (zie kader over ‘grain laundering’). Tot slot blijft cash integratie eveneens een optie. Zo bleek een aantal jaren geleden dat de export van aardappelen en uien vatbaar is voor grootschalige witwaspraktijken vanwege contante geldstromen (OM, 2019). Graanhandelaren die handel drijven met Nederland kunnen eveneens vatbaar zijn voor het integreren van cash. 

De oorlog in Oekraïne

Volgens de FAO exporteert Rusland het meeste graan, kort daarna Oekraïne. De blauw-gele vlag van Oekraïne staat nota bene symbool voor graanvelden met een blauwe lucht. Helaas is dit momenteel geen afspiegeling van de werkelijkheid. Door de oorlog in Oekraïne stokte de export en liepen de graanprijzen wereldwijd flink op. Dit vormde vooral een probleem voor landen in het Midden-Oosten en Afrika, die grote hoeveelheden graan uit Oekraïne en Rusland halen (NOS, 15 maart 2022). Door de graandeal in juli 2022 is de graanexport echter weer op gang gekomen en zijn de prijzen weer flink gezakt (FAO).    Deze graandeal heeft de problemen rondom de graantoevoer niet als sneeuw voor de zon doen verdwijnen. De graanexport is weliswaar weer aardig op gang gekomen, maar nog altijd bij lange na niet op het niveau van wat het was. De inspectie van de schepen in de Oekraïense havens, graanboeren die nu in de oorlog vechten en bezetting van de landbouwgrond door Rusland zijn daar de oorzaken van (FD, 8 november 2022). The Financial Times schreef recent dat de Russen het graan uit Oekraïne stelen (Financial Times, 8 oktober 2022). Russische transportschepen met gestolen Oekraïens graan zouden hun transponders op zee uitzetten en hun vracht op andere schepen laden (‘grain laundering’).

Wash out

Graan wordt veelal verhandeld op basis van een overeenkomst gesloten voor de levering tegen een vooraf gespecificeerde prijs met een vastgestelde levering op een vooraf bepaald tijdstip in de toekomst. De betaling vindt pas plaats aan het einde van de looptijd van het contract of bij het vervroegd terugdraaien. Een importeur in Nederland kan bijvoorbeeld afspreken met een handelaar in Oekraïne dat over acht maanden graan geleverd wordt in de haven van Rotterdam. Het kan echter voorkomen dat een partij graan uiteindelijk niet geleverd wordt, omdat één van beide partijen een betere deal heeft gevonden of omdat de verkoper niet kan leveren. Dit verschil zal dan onderling afgerekend worden (‘wash out’). Er vindt dan een betaling plaats, zonder dat er geleverd wordt. Zo wordt het makkelijker om waarde te verplaatsen zonder dat daar een prestatie tegenover staat. Dat is een aantrekkelijke gedachte voor een witwasser.

Third party payments

Een ander witwasrisico is het betalen van graandeals door niet-gecontracteerde derde partijen (FATF, 2020; FATF, 2021). Dit is een aantrekkelijke manier om de herkomst van de gelden te versluieren. De ontvangende partij weet dan niet van wie het geld afkomstig is. De betalende partij kan om een verscheidenheid aan redenen een derde zijn rekeningen laten betalen. Te denken valt aan sanctieomzeiling, omzeilen van kapitaalrestricties, maar ook het versluieren van de herkomst van de gelden.

Conclusie

In dit artikel zijn enkele witwasrisico’s in de graansector verkend. Het grootste risico zit in het verplaatsen van crimineel geld door gebruik te maken van de goederenstroom. Andere risico’s zitten in wash outs en third party payments. Zoals in het begin van dit artikel ook al is toegelicht, is deze uiteenzetting louter bedoeld als stof tot nadenken. Wellicht helpt het poortwachters bij het beter duiden van geldstromen. Dit is een verkennende exercitie geweest op uitvoerig bestudeerde onderwerpen. Mocht u andere, aanvullende of weerleggende gedachten hebben bij het onderwerp, dan gaan we graag met u in gesprek. Wellicht wat clichématig, maar we kunnen tenslotte alleen samen echt een vuist maken in de witwasbestrijding. 

Bronnen

Categorie

Tags

Deel deze pagina